In het weekend pakt Frank Orriëns ’s avonds de fiets en rijdt hij naar Beltrum, voor zijn vrienden, voor zijn familie. Van verre ziet hij de toren van de kerk Onze Lieve Vrouw Tenhemelopneming en een hijskraan. Er wordt gebouwd. Vorig jaar vertrok hij uit het Achterhoekse dorp waar hij opgroeide, omdat hij geen betaalbaar huis kon vinden. Dat zijn ze dit het ‘Frank Orriëns-effect’ gaan noemen. „Het staat voor het vertrek van jonge mensen uit het dorp”, zegt hij.

In de gemeente Berkelland waartoe Beltrum behoort, wonen 44.031 mensen. Dat is ruim 200 minder dan januari vorig jaar. Een ernstig teken, want de echte krimp moet nog komen. Twintigers verlaten de regio, 40-plussers die geen kinderen meer krijgen, komen ervoor terug. De leeftijdopbouw zorgt ervoor dat er rond 2050 tussen de 20 tot 25 procent minder mensen in de Achterhoek wonen dan nu, verwachten onderzoekers.

Tenzij het tij kan worden gekeerd. De ambitie in de gemeente Berkelland (met zo’n 19.500 woningen) is om ervoor te zorgen dat niemand de dorpen uit hoeft als het om wonen gaat. Ze ontwikkelt een ‘wendbaar woonbeleid’ waarin ze maximale vrijheid wil hebben om op maat te bouwen. De inwoners moeten er van geboorte tot graf kunnen wonen.

In Beltrum (vijf woningen) begon een experiment waarbij bewoners bepalend zijn geworden voor wat er wordt gebouwd. De pilot beleefde vrijdag een hoogtepunt: de tien starterswoningen kregen een dak en dat werd gevierd.

Stads- en dorpsvernieuwer Theo Adema van Bureau KAW uit Groningen was geruime tijd projectleider. Hij weet hoe deze woonproblematiek in het land wordt aangepakt. „Als je dat vergelijkt, loopt Beltrum heel erg voorop. Ik had gewild dat Oost Groningen, dat al veel meer krimpt, dit tien jaar geleden had gedaan. Nu overvalt het de mensen daar.”

Adema herinnert zich de bijeenkomsten in de kerk, al die bewoners die trots zijn op hun dorp en die actief bij de toekomst betrokken willen zijn. „Ze werden zich er bewust van dat er altijd een behoefte is aan andere en nieuwe woningen, maar dat er op termijn woningen over zijn, die onverkoopbaar blijken.”

Er borrelden ideeën op om dit probleem te tackelen. Uit de opbrengst van nieuwbouw zou een fonds moeten worden gevuld om op termijn overbodige huizen op te ruimen. Er zou pas gebouwd gaan worden als er handtekeningen door toekomstige bewoners zijn gezet. „Ouderen bereiden zich voor op een toekomst die misschien gaat komen. Ze willen dat er zorgwoningen zijn, maar als je vraagt: wilt u er volgende week intrekken, dan zeggen ze: ‘Nee, nu gaat het nog prima’.”

Behalve beperkte nieuwbouw zou moeten worden gekeken hoe woningen die ouderen verlaten, interessant kunnen worden voor jongeren. Adema: „We noemden dat de ‘bruine woningen’, die ouderen heel erg mooi vinden, maar waarvan de jongeren op basis van VT Wonen zeggen dat er wel wat aan mag gebeuren. Maar dat kunnen zij niet betalen. De gedachte ontstond dat de oudere die misschien de hele hypotheek al heeft afgelost samen met de nieuwe inwoner de aanpassingen vooruit kan financieren en over de terugbetaling afspraken maakt.”

(Lees verder onder de foto)

Beltrum besprak de optie om woningen die vrijkomen eerst binnen het dorp te koop aan te bieden. Er ontstond een intern woonplein met huizen, voordat die op Funda kwamen. Hoewel dat wel de bedoeling was, is het nooit digitaal geworden. Bas Hommelink, voorzitter van de stichting Kulturhus, zegt: „Een website voor huizen in Beltrum bleek eigenlijk niet nodig. De contacten zijn zo nauw dat iedereen van elkaar al weet wanneer een huis te koop komt. Dat is altijd zo geweest, maar nu zijn we ons er nóg bewuster van. Kijk maar, er staat haast niets uit Beltrum op Funda.”

Hommelink heeft zich van het begin af aan ingezet om jongeren te mobiliseren voor goed wonen in eigen dorp. Hij bedacht ook de term Frank Orriëns-effect. „Iedereen kende Frank. Hij werd het beeld van hoe we het niet willen hebben. De jeugd wil in dit dorp wonen”, zegt hij. De behoefte is groot. „Kregen we de mogelijkheid er nog eens tien woningen bij te zetten, dan zaten ze zo vol.”

Ook aan de wensen van ouderen wordt gedacht. Hommelink beschrijft hoe er nu gewerkt wordt aan het omvormen van een voormalige school tot een complexje voor ouderen, met een badkamer en slaapkamer op de begane grond en een kleine verdieping er bovenop.

Het komt er volgens hem op neer dat de gemeente de ruimte krijgt en neemt om per kern maatwerk te leveren. Dat kan alleen als een keurslijf van bovenaf opgelegde hoeveelheden woningen (contingenten) er af gaat. „Stop met die telraamdiscussie”, zegt Hommelink. „Als we volgens het contingent moesten bouwen, dan zat Beltrum voorlopig helemaal op slot.”

Maar of de gemeente de ruimte van de provincie en het rijk krijgt om het zomaar iedereen naar de zin te maken, is nog de vraag. Tientallen boerderijen zijn in de loop der jaren dubbel bewoond geraakt. Het werden twee adressen zonder dat het bestemmingsplan werd aangepast. De gemeente heeft dergelijke inwoning tot 2010 gelegaliseerd, maar daarna enkel gedoogd.

Ruim 30 gezinnen die in zo’n gesplitste boerderij wonen terwijl het bestemmingsplan dat niet toestaat, willen dat de situatie alsnog wordt gelegaliseerd. Maar dan zou Berkelland er ineens 30 huizen bij hebben, met als gevolg dat er wellicht jarenlang helemaal niet meer kan worden gebouwd voor ouderen en jongeren.

Jan Bosch die met anderen actie voert voor splitsing zegt dat de gemeente ook op dit punt meer vrijheid zou moeten hebben. Bosch wilde zijn deel van de boerderij verkopen aan een gezin uit Utrecht. Maar toen bleek dat de gemeente de splitsing niet wilde toestaan en ketste alles af. „Zij worden door het strikte beleid weggejaagd. Zo werkt het woonbeleid averechts. Op den duur komt daar leegstand van. In de toekomst zal er veel meer trek vanuit de Randstad naar de Achterhoek zijn.”